طرحهای مختلف فرش و قالی ایرانی
آثار هنری دستی مردم در سراسر جهان از جمله نقاشی تذهیب، تشعیر،
منبت کاری خاتم، کاشی سازی و کاشی کاری، مینیاتور، خوشنویسی،
رنگرزی که قالی چکیده و عصاره آنها است نشان می دهد که ،
همواره طبیعت الهام بخش هنرمندان در خلق آثار هنری و ارزشمند ایشان بوده است.
فرش های ایرانی نفیس و باارزش دارای طرح و نقش های زیبایی هستند که هرکدام از آنها توسط هنرمندان آن حرفه کشیده شده اند.
در این مطلب در مورد طرح های مختلف در فرش و قالی ایرانی صحبت خواهیم کرد:
طرح آثار باستانی و اسلامی
همانطور که از نام اینگونه طرحها بر میآید این طرحها از آثار تاریخی، اشکال تزئینی بناها و کاشیکاریهای بناهای تاریخی الهام گرفته شده است. معروفترین انواع این طرحها عبارتند از مسجد شیخ لطفالله، گنبد کاووس،
مسجد امام اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق كسری، طرح زيرخاکى
طرح اسلیمی
از نظر لغوی اسلیم به معنای جوانه و مصغر کلمه اسلام است و شکل اساسی این طرح از گردش شاخههای درختان گرفته شده است.
سابقه این طرح به زمان قبل از اسلام میرسد که در طی سالیان دراز این طرح با ذوق و ابتکار هنرمندان ایرانی به اوج کمال رسیده است.
اسلیمی انواع زیادی دارد که در بسیاری از قالیها به کار رفته است
و انواع مهم آن اسلیمی ماری و اسلیمی دهناژدری میباشد.
علّت نامگذاری اسلیمی دهناژدری این است که انتهای هر شاخه به دو شاخه باز همانند دهان باز اژدها تقسیم میشود.
اسلیمی ماری نوعی دیگر از اسلیمی است که در آن اسلیمیها آن چنان گردش دارند که شباهت زیادی به حرکات مارپیج و تابهای بدن مار دارد.
منشاء اسلیمی دهناژدری را ایران و اسلیمی ماری را در چین میدانند.
انواع دیگر اسلیمی عبارتند از: اسلیمی ساده، اسلیمی خرطومی،
اسلیمی شکسته، اسلیمی لچک و ترنج، اسلیمی ترنجدار،
اسلیمی گلدار و اسلیمی برگی.
طرحافشان
در این گونه طرحها گلها، برگها، پرندگان و حیوانات با هماهنگی خاصی با هم و در فواصلی مساوی از هم بر متن افشانده شدهاند .
و به گونهای خاصّ با هم مرتبط شدهاند.
قالیهای بافته شده با طرح افشان در اکثر موارد فاقد لچک و ترنج هستند
و در صورت لچک و ترنج داشتن ابعاد آنها از حد معمول کوچکتر میباشد.
انواع طرحهای افشان عبارتند از:
افشان شاه عباسی، افشان دستهگل، افشان حیواندار، افشان شاخه پیچ، افشان ترنجدار، افشانبندی، افشان اسلیمی.
افشان دسته گل: در این طرح گلهای شاه عباسی و نقش دستههای گل به صورت پراکنده بر متن فرش مشاهده میشود.
افشان شاخه پیچ: در این نوع طرح افشان بیشتر از شاخه پیچهای افشانشده بر زمینه فرش استفاده شده است.
۴. ایلاتی
این طرح یکی از قدیمیترین طرحها میباشد که همانگونه که از نام آن بر میآید، در میان ایلات و عشایر رایج است که مخلوق ذهن بافندگان ایل میباشد.
نقش و نگارههای آن هندسی است که از محیط، ابزارکار، گل و گیاه،
پرنده و حیوان گرفته شده است و این گونه نقشها علاوه بر فرش در گلیم و جاجیم هم بکار رفته است .
و نامگذاری این گونه طرحها یا به نام محلى است که طرح برای اولین بار در آن جا استفاده شده است،
یا به نام افرادی است که برای اولین بار سفارش بافت آن را دادهاند.
طرحهای معروف آن عبارتند از:
ایلاتی هیبتلو، قشقائی، بختیاری، افشاری، خمسه، هریس، سالارخانی و یعقوبخانی
ايلاتى هيبتلو
نقشهای این گونه فرشها از نقشهای جاجیم و گلیم گرفته شده است ،
و بوسیله قشقائیهای جنوب کشور ما تهیّه شده است.
یکی از مشخّصات اصلی این طرح ترنج هندسی و کوچک وسط فرش و لچکهای بزرگ ۴ طرف فرش با جزئیات بیشمار نقوش و خطوط میباشد.
اقتباسی
همانگونه که از نام این طرحها استنباط میشود این طرحها از کشورهای دیگر گرفته شدهاند ،
لکن بیشتر این طرحها دارای ریشه ایرانی هستند که بعضی از این طرحها به نقشههای محلی مرزی ایران شباهت دارند.
معروفترین انواع آن عبارتند از: آناتولی، افغانی، قفقاز، کوبلن فرانسه
بندی
درصورتیکه نقش و نگارههای طرح تکرار شوند و در ضمن تکرار با کمک نگارههای دیگر به هم پیوند بخورند آنرا بندی میگویند و به طرح حاصله،
طرحبندی گفته میشود.
طرحبندی انواع زیادی دارد که هر یک از آنها یا به علّت نقش ویژهای که ،
در آن تکرار میشود و یا به علّت روش تزئینی خاصی که در تزئین آن بکار رفته است اسم خاصّ خود را دارد.
انواع آن عبارتند از:
بندی خوشهانگوری، بندی اسلیمی، بندی بازوبندی، بندی شیروشکری،
بندی پیچی، بندی ترنجدار، بندی دستهگل، بندی کتیبهای، بندی آدمکی، بندی ورامین
بتهای
از طرحهای رایج در کشور ماست که علاوه بر ایران در کشور هند نیز از زمانههای دور رواج داشته است.
طرح بته شکل تجرید یافته درخت سرو میباشد که در اندازه و اشکال گوناگون با تزئینات مختلف بکار میرود.
طرح بته یکی از طرحهای رایج در کشور ما است که در تمام نقاط بویژه قم،
بیرجند، ساروق، کرمان و تبریز بافته میشود ولی زیباترین نقش بوته در کرمان بافته میشود که یادگاری از صنایع شال و ترمه و پتهدوزی کرمان است.
از طرح بته علاوه بر فرش، در صنایعی همچون ترمهدوزی، قلمزنی، مینیاتور، قلمکاری و تذهیب استفاده میشود.
بته انواع گوناگون دارد که عبارتند از:
طرح بوته بادامی، بوته شاخ گوزن، بوته افشاری، بوته بازوبندی، بوته ترمه (متوسط)، بوته خرقه (بزرگ)، بته جقه (کوچک و بزرگ باهم و درهم)،
بته میری (کوچک)، بوته کشمیری، بوته کاجی
طرح تلفیقی
در این نوع طرح از ترکیب نمودن چندین طرح، طرحی به دست میآید که ،
به آن طرح تلفیقی گفته میشود.
در این طرح امکان خلاقیت فراوان است و به خاطر همین طرحهای تلفیقی زیادی مشاهده میشود.
انواع طرح تلفیقی عبارتند از:
تلفیقی ترنجدار، تلفیقی ترنج کف ساده، تلفیقی لچک و ترنج، سبزیکار،
تلفیقی بندی دسته گل، تلفیقی قابقابی، تلفیقی دورنما
۹. ترکمن
این طرح ویژه فرشهای ترکمن میباشد که در شمال شرقی ایران زندگی میکنند.
طرحهای ترکمن از نقشهای هندسی که چند ضلعی و عموماً هشت ضلعی هستند تشکیل شده که ترکمنها این طرحها را بطور ذهنی میبافند.
انواع طرحهای ترکمن عبارتند از:
طرح آخال (بخارایی)، یموتی (قاشقی)، غزال گز (چشم آهو)،
خورجینی، چهارقاب
طرح تصویری
فرشهای تصویری عموماً ریزبافت هستند که نقشهای آنها اغلب موارد از مینیاتورها و آثار نقّاشی اساتید بزرگ الهام گرفته است.
بافت این گونه فرشها از زمان صفویه آغاز شده است و هم اکنون بافت این گونه فرشها در شهرهای کاشان، اصفهان،
قم و تبریز رایج است که تبریز به خاطر استفاده از گرههای هنری جایگاه ویژهای دارد.
در بسیاری از موارد برای بافت فرشهای تصویری از ابریشم استفاده میشود.
و ظرافت طرح، بافت و استفاده از ابریشم، موجب شده است که ،
این گونه فرشها بیشتر جنبه تزئینی داشته باشد.
۱۱. طرح درختی
در این گونه طرح نقش اصلی درخت میباشد که معمولاً از درختانی چون سرو، بیدمجنون و گردو استفاده میشود که هرکدام از آنها معنائی خاصّ دارند.
به طور مثال سرو مظهر شادابی و زندگی و ایستادگی و بیدمجنون نشان غم و اندوه و گردو دلالت بر طول عمر دارد.
در طرحهای درختی علاوه بر درخت از حیوانات و پرندگان نیز استفاده شده است و هرکدام نیز معنائی خاصّ دارند.
به طور مثال شیر مظهر قدرت و طاووس مظهر زیبائی و شتر مظهر صبر میباشد.
انواع نقشهای درختی عبارتند از:
درختی حیواندار، درختی گلدار، درختی سراسری، درختی لچک و ترنج،
درختی گل و بلبل و درختی سبزیکاری
طرح شاه عباسی
طرح شاه عباسی یکی از طرحهای اصلی فرش ایران میباشد که،
چون در زمان شاه عباس صفوی به اوج کمال رسیده شاه عباسی نامیده میشود.
لکن سابقه آن به دوران ما قبل از اسلام میرسد که ،
به نام گلاناری و پنجهپلنگی نیز مشهور میباشد چون که گل انار و پنجهٔ پلنگ در نزد ایرانیان قدیم از تقدس خاصی برخوردار بوده است.
نقوش شاه عباس به دو صورت غالب و مغلوب در شکلهای ۴ پر، ۵ پر، ۶ پر و…
در زمینه فرش یا حاشیههای فرش بکار میرود و این گلها معمولاً با شاخ و برگ و غنچه در سراسر فرش پراکند شدهاند.
از نقوش شاه عباسی بیشتر در نقشههای کاشان، مشهد، اصفهان و تبریز استفاده میشود.
از انواع طرح شاه عباسی میتوان به شاه عباسی جانوری،
شاه عباسی با ترنج و حیوان، شاه عباسی تصرفی، شاه عباسی لچک و ترنج اشاره کرد.
۱3. طرح شکارگاه یا شکاری
همانگونه که از نام این طرحها بر میآید، در این گونه نقشهها از صحنه شکار با نقش پرندگان و حیواناتی که در حال فرار هستند .
باضافه شکارچی سواره یا پیاده، که سعی در شکار آنها دارد همراه با گل و گیاه و درخت استفاده میشود .
سابقه استفاده از این نقش به دوران پیش از اسلام میرسد لکن استفاده از این گونه طرحها در زمان شاه عباس صفویه بیشتر شد .
و تکامل بیشتری یافت که از آن جمله طرحها میتوان به فرشهای معروف شکارگاه موزهٔ وین و فرش شکارگاه موزهٔ پولدی پتزولی اشاره کرد که ،
از نفیسترین فرشها میباشند.
از انواع شکارگاه میتوان به طرح شکارگاه ترنجدار، درختی، سراسری، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک و ترنج اشاره کرد.
۱4. طرح قابقابی
اساس این طرح را قابهای چندضلعی تشکیل میدهد که متن را پوشانده است.
این قابها شکلهای گوناگونی دارد و برای تزئین قابها از نقش و نگارههای گوناگونی همچون گل و برگ و حیوانات و پرندگان،
اسلیمیها استفاده میشود که نقش قابها میتواند همگون یا متفاوت باشد.
در مناطقی چون اصفهان و مرکزی به طرحهای قابقابی که قابهای آن به شکل مربع یا مستطیل باشد خشتی میگویند.
از انواع طرح قابی میتوان به قاب اسلیمی، قاب قرآنی و … اشاره کرد.
۱۵. طرح گلدانی
در این طرحها نقش اصلی را گلدان تشکیل میدهد که در فرشهای گوناگون اندازههای مختلفی دارد.
و از نظر تعداد گاهی یک گلدان بزرگ و پر از گل تمام متن فرش را میپوشاند .
و در بعضی مواقع چند گلدان کوچک دیده میشود که به طور قرینه و پشت سر هم ردیف شدهاند.
ابتکار طرح گلدانی به زمان صفویه میرسد که از آن بیش از ۵ تخت فرش نفیس باقی مانده است.
از انواع طرح گلدانی میتوان به گلدانی حاج خانمی، گلدانی ختائی،
گلدانی تکراری (سراسری)، گلدانی لچک و ترنج، گلدانی ظلّالسلطان (گل و بلبل)، گلدانی دوطرفه، گلدانی یکطرفه اشاره کرد.
طرح گل فرنگ
طرح گل فرنگ از طرحهای اصیل ایرانی یا نقش گلهای طبیعی و بخصوص گل سرخ که به آن گل فرنگ میگویند میباشد.
در فرشهائی با طرح گل فرنگ از رنگهای تند بخصوص رنگ سرخ بیشتر استفاده میشود.
انواع آن عبارتند از:
گل فرنگ بیجار، گل فرنگ مستوفی، گل فرنگ ترنجدار، گل فرنگ لچک و ترنج،
گل فرنگ دسته گل و گل فرنگ گل و بلبل اشاره کرد.
طرح محرابی
طرح محرابی از طرح محراب یعنی جایگاه امام جماعت در مساجد الهام گرفته است که ،
در این محراب از نگارههائی چون قندیل، گلبرگ، سرو، و سر ستون استفاده شده است.
در این طرح در بعضی موارد از نوشتهها و حتی از جملات مذهبی با خطوط کوفی،
نسخ، نستعلیق و ثلث استفاده میشود.
از انواع طرحهای محرابی میتوان به محرابی درختی، محرابی دورنما، محرابی سرتاسری ، محرابی قندیلی و محرابی گلدانی اشاره کرد.
۱۸. ماهی درهم
جزء ریزبافتترین و زیباترین نقشهای تکراری میباشد که شهرت و رواج زیادی دارد که به دو صورت بافته میشود.
در مناطق غربی کشور طرح ماهی درهم شامل گلهای لوزی مانندی است که،
چهار ماهی یا برگ اطراف آن قرار گرفته است (مثل طرحهای ماهی درهم فراهان) و در نوع دیگر که ،
در مناطقی چون خراسان بافته میشود از لوزی استفاده نمیشود بلکه ،
از گلهای الماس مانندی که برگهایی اطراف آن قرار گرفتهاند استفاده میشود.
ماهی درهم از نظر خطوط نیز به دو گروه ماهی درهم شکسته و ماهی درهم گردان تقسیم میشود.
به ماهی درهم، طرح هراتی نیز گفته میشود زیرا ،
زادگاه این طرح هرات میباشد که تا دههٔ هفتم قرن ۱۹ میلادی متعلق به ایران بوده است.
این طرح هماکنون در مناطق آذربایجان، خراسان، مرکزی،
همدان و کردستان بافته میشود. انواع آن عبارتست است:
هراتی شکسته، گلدار هراتی، ماهی خراسان، ماهی کردستان،
ماهی درهم لچک و ترنج، ریزماهی، بوتهماهی، خردهماهی اشاره کرد.
محرمات
طرحی است راه راه به این صورت که زمینه فرش در عرض به چند قسمت موازی هم تقسیم میشود.
خطوطی که برای جدا نمودن این قسمتها استفاده میشود به صورت نوارهای کم و بیش پهن و باریک میباشند که ،
این خطوط در بعضی از طرحها ساده و در بعضی از طرحها دارای نقش و نگاره ویژهای هستند.
در بعضی از طرحهای محرمات قطعاتی از نقشه در طول فرش تکرار میشود.
بعلّت راه راه بودن این طرحها به آن طرح قلمدانی نیز میگویند.
انواع آن عبارتند از:
محرمات بتهای، قلمدانی سراسری، گل ریز با زمینه یکرنگ، بته با زمینه الوان اشاره کرد.
هندسی
در این طرحها از خطوط عمودی، افقی و مورب استفاده شده است که ،
همگی زاویهدار بوده و شکسته ترسیم میشوند و این خطوط در ترکیب کلی خود اشکال هندسی چون لوزی، مربع، مثلث، مستطیل را نشان میدهد.
درصورتیکه در سایر طرحها که اکثریت را تشکیل میدهند از خطوط منحنی استفاده میشود.
از انواع طرح هندسی میتوان به هندسی ترنجدار، هندسی محرمات،
هندسی شاخه شکسته، هندسی لچک و ترنج، هندسی کف ساده،
هندسی ختائی، هندسی ستارهای (موزائیک)، هندسی جوشقانی و هندسی خاتم شیراز اشاره کرد.
